Zespół suchego oka, a PCOS i insulinooporność 

Autor: Marta Soczek

Zespół suchego oka (ZSO; ang. Dry Eye Syndrome, DES) to przewlekłe schorzenie powierzchni oka, które charakteryzuje się zaburzeniem homeostazy łez i zmniejszeniem ich objętości, a także nieprawidłowościami w ich funkcjonowaniu. Spowodowany jest niedoborem warstwy tłuszczowej filmu łzowego, w efekcie prowadząc do nadmiernego wyparowywania łez, co objawia się niestabilnością filmu łzowego, a w rezultacie chorobą powierzchni oka. 

Film łzowy składa się z trzech warstw:  

• zewnętrznej warstwy tłuszczowej wydzielanej za pomocą gruczołów Meiboma, która zapobiega wyparowywaniu i utrzymuje prawidłową grubość filmu łzowego, 
• środkowej warstwy wodnej wydzielanej przez gruczoły łzowe, która jest odpowiedzialna za dostarczanie składników odżywczych i tlenu do nabłonka rogówki oraz usuwanie substancji resztkowych,  
• wewnętrznej warstwy mucynowej, która jest wydzielana przez komórki kubkowe spojówki i pokrywa komórki nabłonka rogówki, odpowiadając za ich nawilżenie.  

Policystyczny zespół jajników (PCOS) jest złożonym zaburzeniem hormonalnym, często związanym z insulinoopornością, czyli zmniejszoną wrażliwością komórek na insulinę. PCOS prowadzi do fizjologicznych i strukturalnych zmian w gałce ocznej. Badania dowodzą, że kobiety chorujące na PCOS i insulinooporność mogą być bardziej narażone na rozwój ZSO z powodu zaburzeń w gospodarce hormonalnej, która wpływa na gruczoły Meiboma oraz gruczoły łzowe.  

Objawy i najczęstsze przyczyny zespołu suchego oka 

Zespół suchego oka (ZSO) to schorzenie objawiające się różnorodnymi symptomami, które wpływają na komfort i zdrowie oczu pacjentów. Najczęstsze objawy ZSO obejmują:  

• uczucie suchości oka,  
• pieczenie,  
• swędzenie,  
• zaczerwienienie, 
• uczucie ciała obcego pod powiekami, 
• nadmierne łzawienie, 
• zamglone widzenie.  

Te dolegliwości mogą nasilać się w określonych warunkach środowiskowych, takich jak długotrwała praca przy komputerze, przebywanie w klimatyzowanych pomieszczeniach czy w czasie wietrznej pogody. 

Do najczęstszych przyczyn zespołu suchego oka należą: 

• zmniejszona produkcja łez przez gruczoły łzowe, 
• nadmierne parowanie łez spowodowane dysfunkcją gruczołów Meiboma,  
• choroby autoimmunologiczne, takie jak zespół Sjögrena,  
• długotrwałe używanie soczewek kontaktowych, 
• zmiany hormonalne, np. w okresie menopauzy, 
• długotrwałe zażywanie niektórych leków, takich jak antyhistaminy, beta-blokery czy antydepresanty.  

Diagnostyka zespołu suchego oka 

Diagnoza zespołu suchego oka opiera się na dokładnym wywiadzie medycznym oraz badaniach okulistycznych.  

Do najczęściej stosowanych metod diagnostycznych należą: 

• test przerwania filmu łzowego TBUT (tear break up time), który polega na ocenie powierzchni rogówki uprzednio zabarwionej fluoresceiną przez kobaltowy filtr, 
• nieinwazyjny test przerwania filmu łzowego NIBUT (noninvasive break up time), który wykonuje się za pomocą specjalnego urządzenia, np. ICP OSA, 
• ocena wysokości menisku łzowego i interferometrii, która analizuje grubość oleistej frakcji łez, 
• test Schirmera, który mierzy objętość komponenty wodnej produkowanych łez, wykonuje się go za pomocą sterylnych, specjalnie wykalibrowanych pasków bibuły, które umieszcza się w worku spojówkowym, 
• barwienie powierzchni rogówki fluoresceiną lub zielenią lizaminy, które pomagają ocenić uszkodzenia powierzchni oka. 

W ostatnim czasie na popularności zyskał kwestionariusz OSDI (ocular surface disease index), który pozwala ocenić nasilenie objawów zespołu suchego oka oraz wpływ tych objawów na codzienne funkcjonowanie pacjenta. Umożliwia również monitorowanie skuteczności leczenia poprzez systematyczne ocenianie zmian w dolegliwościach ze strony narządu wzroku. 

PCOS i insulinooporność 

Policystyczny zespół jajników (PCOS) i insulinooporność to złożone zaburzenia metaboliczne i hormonalne, które mogą mieć wpływ na zdrowie gałki ocznej. PCOS charakteryzuje się nieregularnymi cyklami menstruacyjnymi, hirsutyzmem (nadmiernym owłosieniem), nadmiarem androgenów (męskich hormonów) oraz powstawaniem torbieli na jajnikach. Z kolei insulinooporność to stan, w którym tkanki organizmu stają się mniej wrażliwe na działanie insuliny, czyli hormonu produkowanego przez trzustkę, który odpowiada za transport glukozy do komórek. W rezultacie trzustka produkuje więcej insuliny, aby utrzymać prawidłowy poziom glukozy we krwi, co może prowadzić do zwiększonego ryzyka rozwoju zaburzeń metabolicznych.  

Zaburzenia hormonalne a zespół suchego oka 

Zaburzenia hormonalne odgrywają istotną rolę w zdrowiu oczu, a szczególnie w prawidłowym uwodnieniu powierzchni oka. Hormony płciowe, takie jak estrogeny i androgeny, mają znaczący wpływ na funkcjonowanie gruczołów Meiboma i gruczołów łzowych, a co za tym idzie na jakość filmu łzowego. 

Estrogeny 

Estrogeny to główne żeńskie hormony płciowe. Produkowane są przede wszystkim w jajnikach i odpowiadają m.in. za rozwój żeńskich cech płciowych oraz odgrywają istotną rolę w zdrowiu oczu poprzez wpływ na funkcjonowanie gruczołów łzowych. Wysoki poziom estrogenów może wpływać na zmniejszenie produkcji łez oraz na zmiany w składzie filmu łzowego, co prowadzi do objawów zespołu suchego oka. Kobiety często doświadczają nasilenia objawów suchego oka w okresach zmian hormonalnych, takich jak PCOS lub menopauza, kiedy poziom estrogenów znacząco spada. 

Androgeny 

Androgeny to grupa steroidowych hormonów płciowych, które dominują u mężczyzn, ale występują również w niskich stężeniach u kobiet. Podobnie jak estrogeny, androgeny odgrywają kluczową rolę w zdrowiu naszych oczu. Wpływają na funkcjonowanie gruczołów Meiboma, które produkują warstwę lipidową filmu łzowego odpowiedzialną za zmniejszenie parowania łez i utrzymanie ich stabilności na powierzchni oka. Zgodnie z najnowszymi badaniami naukowymi, niedobór androgenów, który może występować w zaburzeniach hormonalnych, może prowadzić do dysfunkcji gruczołów Meiboma i zwiększonego ryzyka wystąpienia zespołu suchego oka. 

Zaburzenia hormonalne występujące w zespole policystycznych jajników (PCOS) i insulinooporności, mogą zatem wpływać na zdrowie oczu poprzez zmiany w poziomie stężenia estrogenów i androgenów. Kobiety z PCOS często mają zaburzenia w równowadze hormonalnej, co może prowadzić do zmniejszenia produkcji łez oraz do zaburzeń w składzie filmu łzowego. Insulinooporność także może wpływać na hormony płciowe, co dodatkowo pogarsza objawy zespołu suchego oka i pogłębia codzienny dyskomfort pacjenta. 

Insulinooporność a ryzyko wystąpienia suchego oka 

Insulinooporność to stan, w którym komórki organizmu stają się mniej wrażliwe na działanie insuliny, czyli hormonu produkowanego przez trzustkę, który reguluje poziom glukozy we krwi. W odpowiedzi na zmniejszoną wrażliwość trzustka produkuje coraz więcej insuliny, co prowadzi do hiperinsulinemii, czyli podwyższonego poziomu insuliny we krwi. Ten stan jest często powiązany z zaburzeniami metabolicznymi, takimi jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze oraz otyłość.  

Badania dowodzą, że istnieje związek między insulinoopornością a zespołem suchego oka, choć mechanizmy tej korelacji nie są jeszcze w pełni zrozumiane. Insulinooporności towarzyszy przewlekły stan zapalny, który bezpośrednio wpływa na zdrowie gałki ocznej. Stany zapalne mogą uszkadzać komórki gruczołów łzowych, zmniejszając produkcję frakcji wodnej łez, co prowadzi do niedostatecznego nawilżenia powierzchni oka i nasilenia objawów ZSO. Co więcej, insulinooporność może prowadzić do dysfunkcji gruczołów Meiboma, które są odpowiedzialne za produkcję lipidowej komponenty filmu łzowego, kluczowej dla zapobiegania parowaniu łez. Nieprawidłowości w działaniu tych gruczołów skutkować będą zmniejszeniem ilości lipidów w filmie łzowym, a w efekcie szybszym parowaniem łez, przez co przedni odcinek gałki ocznej stanie się wysuszony i podrażniony. Insulinooporność może także zaburzać równowagę hormonalną, szczególnie poprzez zwiększenie poziomu androgenów, których nadmiar może wpływać na funkcjonowanie gruczołów łzowych i gruczołów Meiboma. Dodatkowo insulinooporność może wpływać na mikrokrążenie gałki ocznej, ograniczając transport tlenu i składników odżywczych do komórek gruczołów, co dodatkowo pogłębia dysfunkcję tych struktur i nasila objawy suchego oka. 

Możliwości leczenia i zarządzania zespołem suchego oka 

Leczenie zespołu suchego oka wymaga wieloaspektowego podejścia, szczególnie gdy współistnieje z zespołem policystycznych jajników i insulinoopornością. Obejmuje ono zarówno terapie farmakologiczne, zmiany w stylu życia obejmujące zdrową dietę i aktywność fizyczną, jak i regularne monitorowanie stanu zdrowia. Holistyczne podejście do leczenia może znacząco poprawić jakość życia pacjentów, zmniejszając objawy suchego oka oraz związane z nimi komplikacje. 

ZRÓWNOWAŻONA DIETA 

Skuteczne zarządzanie zespołem suchego oka zaczyna się od zdrowego stylu życia. Wprowadzenie zrównoważonej diety bogatej w witaminy i kwasy omega-3, które znajdują się w tłustych rybach, orzechach i nasionach lnu, może pomóc zmniejszyć stany zapalne i poprawić jakość filmu łzowego. Ważne jest również utrzymanie odpowiedniego nawodnienia organizmu poprzez regularne picie wody, co wspomaga produkcję łez i nawilżenie oczu. Zaleca się unikanie żywności bogatej w tłuszcze nasycone i wysoko przetworzonej, która uboga jest w wartości odżywcze i zwiększa stan zapalny w organizmie.  

TERAPIA FARMAKOLOGICZNA 

Podstawową farmakologiczną metodą leczenia ZSO są tzw. sztuczne łzy. Dostępne są w formie kropli, żeli i maści, które mają za zadanie nawilżyć powierzchnię oka i przynieść ulgę w dokuczliwych objawach. W przypadkach przewlekłego zapalenia można stosować leki przeciwzapalne, które zmniejszają stan zapalny i poprawiają proces produkcji filmu łzowego.  

TERAPEUTYCZNE ZABIEGI OKULISTYCZNE 

W zależności od stopnia nasilenia ZSO, można zastosować mniej lub bardziej zaawansowane zabiegi okulistyczne. Zatyczki do kanalików łzowych są małymi, biokompatybilnymi wtyczkami umieszczanymi w kanalikach łzowych, aby zatrzymać łzy na powierzchni oka, zwiększając ich ilość. Zaleca się stosowanie nowoczesnych technologii, takich jak pulsacja termiczna LipiFlow® oraz zabiegi wykorzystujące różne zakresy światła, w tym fotobiostymulację (LLMT) i terapię intensywnym światłem pulsacyjnym (IPL). Te metody mają na celu pobudzenie gruczołów do prawidłowego funkcjonowania i wspomagają proces rewitalizacji. 

KONTROLA STANU ZDROWIA HORMONALNEGO 

Leczenie zespołu policystycznych jajników często obejmuje hormonalną terapię antykoncepcyjną oraz leki przeciwandrogenowe, które pomagają regulować poziom hormonów i zmniejszyć objawy skórne, a także wpływają korzystnie na zdrowie oczu. Metformina jest lekiem powszechnie stosowanym w leczeniu insulinooporności, który pomaga poprawić wrażliwość na insulinę i kontrolować poziom glukozy we krwi. 

TERAPIE WSPOMAGAJĄCE 

Suplementacja, szczególnie witaminą D, witaminą E oraz kwasami omega-3, może wspierać zdrowie gałki ocznej i zmniejszać stany zapalne. Warto również zredukować ilość stresu, który może nasilać objawy ZSO. 

REGULARNE KONSULTACJE SPECJALISTYCZNE 

W ramach profilaktyki, regularne wizyty u okulisty w celu monitorowania stanu zdrowia oczu oraz u endokrynologa w celu kontrolowania poziomu hormonów i insuliny są niezwykle ważne. Współpraca z personelem medycznym pozwala na dostosowanie leczenia do indywidualnych potrzeb pacjenta. 

Zapobieganie i pielęgnacja oczu przy zespole suchego oka 

Codzienna pielęgnacja oczu jest kluczowa dla osób cierpiących na zespół suchego oka (ZSO). Właściwe nawyki mogą nie tylko złagodzić objawy, ale także zapobiec ich nasileniu.  

Codzienna pielęgnacja oczu: 

• Używanie sztucznych łez, które nawilżają powierzchnię oka, zmniejszając uczucie suchości i podrażnienia. Powinny być stosowane regularnie, kilka razy dziennie, w zależności od częstotliwości występowania objawów.  
• Unikanie czynników drażniących, takich jak wiatr, dym, kurz i klimatyzacja, gdyż mogą nasilać objawy ZSO. Pacjenci powinni unikać przebywania w zadymionych miejscach oraz używać nawilżaczy powietrza w pomieszczeniach, co może pomóc w ochronie oczu.  
• Regularne przerwy podczas pracy przy komputerze są bardzo istotne. Długotrwałe korzystanie z urządzeń cyfrowych może zmniejszać częstość mrugania, co prowadzi do szybszego parowania łez i uczucia suchości oczu. Stosuj zasadę 20-20-20: co 20 minut spoglądaj na obiekt oddalony o 20 stóp (ok. 6 metrów) przez co najmniej 20 sekund. 
• Higiena brzegów powiek jest kluczowa dla zdrowia oczu, zwłaszcza przy dysfunkcji gruczołów Meiboma. Należy codziennie myć powieki i ich brzegi delikatnym środkiem myjącym lub specjalnymi chusteczkami do higieny powiek. Można też stosować ciepłe kompresy, aby rozpuścić zastoinową wydzielinę z gruczołów Meiboma. 
• Odpowiednia dieta i nawadnianie mają wpływ na ogólny stan zdrowia, w tym na zdrowie gałki ocznej. Należy spożywać pokarmy bogate w składniki odżywcze, w kwasy tłuszczowe omega-3, witaminy oraz pić odpowiednią ilość wody każdego dnia. 
• Regularne badania okulistyczne pozwalają na monitorowanie postępu zespołu suchego oka i dostosowanie planu leczenia.  

Dbając o codzienną pielęgnację oczu i regularnie odwiedzając okulistę, osoby z suchym zespołem oka mogą znacząco poprawić komfort życia i zmniejszyć ryzyko powikłań. Regularne monitorowanie stanu zdrowia oczu i stosowanie się do zaleceń specjalistów są kluczowe dla skutecznego zarządzania objawami ZSO. 

Zespół suchego oka  jest złożonym i powszechnym schorzeniem, które może znacząco obniżyć komfort życia, zwłaszcza u pacjentów z zaburzeniami hormonalnymi, takimi jak zespół policystycznych jajników (PCOS) i insulinooporność. Zaburzenia hormonalne, w tym wahania poziomu estrogenów i androgenów, odgrywają kluczową rolę w zdrowiu gałki ocznej, wpływając na produkcję komponentów filmu łzowego i jego stabilność. Insulinooporność potęguje problem, prowadząc do przewlekłego stanu zapalnego i dysfunkcji gruczołów Meiboma. Zrozumienie zależności między ZSO a PCOS i insulinoopornością pozwala na szybką diagnozę i podjęcie właściwego leczenia. Odpowiednie zarządzanie tymi schorzeniami poprzez holistyczne podejście, uwzględniające zmiany stylu życia, zdrową dietę, aktywność fizyczną, regularne badania okulistyczne i farmakoterapię, może znacznie poprawić komfort życia. 

W przypadku podejrzenia zespołu suchego oka, szczególnie w kontekście PCOS lub insulinooporności, niezwłoczna jest konsultacja z okulistą. Wczesna diagnoza i indywidualnie dobrane leczenie mogą zapobiec poważniejszym powikłaniom i poprawić jakość życia pacjentów.  

Bibliografia 

1. Soczek Marta, Wpływ zaburzeń metabolizmu glukozy na przedni odcinek gałki ocznej, praca licencjacka na kierunku studiów Europejskie Studia Optyki Okularowej i Optometrii, Warszawa 2024 
2. Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów Akademii Powierzchni Oka, Medical Education, pod redakcją dr n. med. Anny M. Ambroziak, wydanie pierwsze, Warszawa 2017 
3. Seda Karaca Adıyeke, Ibrahim Karaca, Suna Yıldırım, Anterior Segment Findings in Women with Polycystic Ovary Syndrome, Turkish Journal of Ophthalmology, 2017 
4. Yakup Acet, Sevcan Sarikaya, Tear film impairment and meibomian gland loss in patients with polycystic ovary syndrome, International Ophthalmology, 2022 
5. Jack J. Kanski, Brad Bowling., red. Szaflik J., Izdebska J.. Okulistyka kliniczna. Urban&Partner, Wydanie 8, Wrocław 2017 
6. MDT, SBM Sistemi ICP OSA TearScope/Meibograph, fotografia ze źródla internetowego: https://www.mdt.pl/produkt/icp-osa-tearscope-meibograph-kompleksowa-ocena-warstw-filmu-lzowego/ (dostęp 20.07.2024)