Zaburzenia widzenia barw - czym są i czy można je leczyć 

Autor: dr. n. fiz. Justyna Kiermasz, Patryk Cierpiał

Zaburzenia widzenia barw dotykają znaczną część ludzkiej populacji. Szacuje się, że około 8% mężczyzn i 0,5% kobiet na świecie ma jakąś formę zaburzenia widzenia barwnego. W Polsce liczba ta może sięgać 2 milionów osób. Mimo że zaburzenia te są często traktowane jako łagodne, mogą znacząco wpływać na codzienne życie i ograniczać możliwości zawodowe oraz społeczne. W tym artykule przyjrzymy się, czym dokładnie są zaburzenia widzenia barw, jakie są ich przyczyny, jak się je diagnozuje i czy istnieją metody leczenia. 

Jak widzimy barwy?

Aby opisać zaburzenia widzenia barw, warto najpierw wyjaśnić podstawy fizjologiczne widzenia barwnego. W ludzkich oczach znajdują się fotoreceptory – są to komórki, które zmieniają światło na sygnał elektryczny, który później jest przesyłany do mózgu. Fotoreceptory dzieli się na pręciki i czopki, a za widzenie barwne odpowiedzialne są te ostatnie. Osoba z prawidłowym widzeniem barwnym ma 3 rodzaje czopków: czopki typu S, M i L. Każde z tych czopków jest najbardziej czułe na inną część światła widzialnego. Czopki typu S są najbardziej wrażliwe na światło niebieskie, czopki typu M – na światło zielone, a czopki typu L – na światło czerwone. Nie oznacza to, że nie odbierają innych kolorów, ale słabiej na nie reagują. Właśnie dzięki zróżnicowaniu sygnałów z różnych czopków rozróżniamy nie 3 kolory podstawowe, a ponad 7 milionów barw! 

Czym są zaburzenia widzenia barw?

Czasem można spotkać się z określeniem „ślepota barwna”. Nie jest to właściwe określenie i jest krzywdzące dla pacjentów. Osoby z zaburzeniami widzenia barwnego widzą barwy inaczej niż osoby z prawidłową zdolnością do rozróżniania kolorów. Nie da się w pełni poznać tego, jak widzą barwy osoby dotknięte tymi zaburzeniami. Wiemy jedynie, że niektóre barwy są przez te osoby postrzegane jako identyczne, mimo że dla osób zdrowych są znacznie różne. Co ciekawe, osoby te mają też inną percepcję jasności czy nasycenia niektórych barw. 

Czy daltonizm to choroba wrodzona – jakie są jego przyczyny?

Zaburzenia widzenia barw mają najczęściej charakter wrodzony, wynikają z genetycznych mutacji przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Geny odpowiedzialne za rozpoznawanie barw znajdują się na chromosomie X, co tłumaczy, dlaczego daltonizm częściej występuje u mężczyzn – posiadają oni tylko jeden chromosom X, więc mutacja w jednym genie skutkuje wystąpieniem objawów. Żeby choroba wystąpiła u kobiety, mutacja musi zajść w obydwu kopiach chromosomu, co jest znacznie mniej prawdopodobne.Zaburzenia wrodzone są takie same w obu oczach i nie zmieniają się w ciągu życia. 

Oprócz genetycznego dziedziczenia, zaburzenia widzenia barw mogą być wynikiem innych przyczyn, takich jak przebyte choroby ogólnoustrojowe (np. stwardnienie rozsiane, niedokrwistość sierpowatokrwinkowa), choroby oczu (np. jaskra, zaćma, AMD – zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem, retinopatia cukrzycowa), naturalne starzenie się organizmu, przyjmowanie niektórych leków czy zatrucia niektórymi substancjami. Zaburzenia o charakterze nabytym mogą różnić się między oczami i zmieniać w ciągu życia. Jeśli więc zauważyłeś/-aś, że każdym okiem widzisz barwy inaczej, zgłoś się na badanie okulistyczne.  

Rodzaje zaburzeń widzenia barwnego

Najprostszy podział zaburzeń widzenia barw jest oparty o kolory, które są przez te osoby mylone. Zaburzania dzieli się więc na w osi czerwono-zielonej oraz w osi niebiesko-żółtej.  

Zaburzenia w osi czerwono-zielonej charakteryzują się myleniem barw zielonej i czerwonej. Oprócz tych podstawowych barw, osoby te nie rozróżniają też innych odcieni od siebie. Przykładowo pewien odcień turkusu, koloru niebieskozielonego może być przez osobę z tym zaburzeniem mylony z kolorem białym. Jest to najczęstszy rodzaj zaburzeń. 

Zaburzenia w osi niebiesko-żółtej charakteryzują się myleniem barw niebieskiej i żółtej. Oprócz tych podstawowych barw, osoby te nie rozróżniają też innych odcieni od siebie, ale są to inne odcienie niż w przypadku pierwszego zaburzenia.  

Zaburzenia widzenia barw możemy podzielić w oparciu o liczbę fotoreceptorów: 

• Anomalny trójchromatyzm – w siatkówce występują 3 rodzaje czopków, ale czułość jednego z nich jest inna niż u osób zdrowych (maksimum absorpcji jest przesunięte). 
• Dichromatyzm – brak jednego rodzaju czopka. 
• Monochromatyzm – posiadanie tylko jednego rodzaju czopka (monochromatyzm czopkowy) lub całkowity brak czopków (monochromatyzm pręcikowy). 

Każde z tych rodzajów zaburzeń dzieli się w zależności, którego rodzaju czopka dotyczą: 

• Anomalny trójchromatyzm:
  • Tritanomalia – nieprawidłowa czułość czopków typu S, skutkuje zaburzeniem w osi niebiesko-żółtej, 
  • Deuteranomalia – nieprawidłowa czułość czopków typu M, skutkuje zaburzeniem w osi czerwono-zielonej,
  • Protanomalia – nieprawidłowa czułość czopków typu L, skutkuje zaburzeniem w osi czerwono-zielonej.
• Dichromatyzm: 
  • Tritanopia – brak czopków typu S, skutkuje zaburzeniem w osi niebiesko-żółtej, 
  • Deuteranopia – brak czopków typu M, skutkuje zaburzeniem w osi czerwono-zielonej,
  • Protanopia – brak czopków typu L, skutkuje zaburzeniem w osi czerwono-zielonej. 
• Monocromatyzm: 
  • Czopkowy – w siatkówce występuje tylko jeden rodzaj czopka – typu S, 
  • Pręcikowy – całkowity brak czopków. Towarzyszy mu znacznie obniżenie ostrości wzroku, światłowstręt i oczopląs. 
  • Mózgowy – prawidłowa budowa siatkówki. Niezdolność do rozróżniania barw w wyniku uszkodzenia mózgu w obszarze odpowiedzialnym za postrzeganie kolorów. Pacjenci zgłaszają widzenie w czerni i bieli. 

A czym w takim razie jest daltonizm?

Daltonizm to potoczna nazwa deuteranopii powstała od nazwiska Johna Daltona, naukowca, który cierpiał na to zaburzenie. 

Diagnostyka zaburzeń widzenia barw

Diagnostyka odbywa się poprzez badanie okulistyczne i/lub optometryczne. Najbardziej powszechnym narzędziem do przesiewowego wykrywania zaburzeń widzenia barw są tablice pseudoizochromatyczne (np. tablice Ishihary).. Badanie z ich użyciem polega na rozpoznawaniu cyfr lub kształtów na tle złożonym z kolorowych kropek. Tablice te są tak skonstruowane, że osoby z zaburzeniami mogą wcale nie zobaczyć cyfry lub zobaczyć inną cyfrę niż osoba zdrowa. Jeśli osoba popełniła więcej niż 2 błędy, to może mieć jakąś formę zaburzenia widzenia barw. 

Diagnostykę konkretnego zaburzenia widzenia barwnego umożliwiają bardziej zaawansowane testy: 

• Anomaloskop Nagela – jedyne urządzenia diagnostyczne umożliwiające precyzyjne rozróżnienie wrodzonych zaburzeń widzenia barw. 
• Test Farnwortha i Munsella 100 Hue , polegający na ułożeniu 85 barwnych krążków w różnych odcieniach w odpowiedniej kolejności tak, aby ich kolory płynnie przechodziły jeden w drugi. Test jest bardziej przydatny w zaburzeniach o charakterze nabytym i w monitoringu tych zaburzeń. 

Czy zaburzenia widzenia barw można leczyć?

Aktualnie nie istnieje skuteczna metoda leczeni wrodzonych zaburzeń widzenia barw. Takie zaburzenia nie wpływają na ostrość wzroku ani na widzenie głębi, więc osoby dotknięte nimi funkcjonują normalnie. Warto jednak wykryć je wcześnie u dziecka, by zgłosić ten problem w przedszkolu czy szkole. Dzieci, które mają problemy z rozróżnianiem barw mogą nie być w stanie prawidłowo wykonać niektórych zadań czy ćwiczeń, gdzie korzysta się z kolorów W dodatku ważne jest, by rodzice byli świadomi, że dziecko nie może wykonywać z tym zaburzeniem niektórych zawodów w przyszłości, np. kierowcy zawodowego, strażaka, itp.  

W przypadku nabytych zaburzeń widzenia barw istnieje szansa całkowitego wyleczenia przez zadziałanie na czynnik wywołujący to zaburzenie. Przykładowo zaćma powoduje często zaburzenie w osi niebiesko-żółtej. Po operacji usunięcia zmętniałej soczewki i wszczepieniu soczewki sztucznej widzenie barw wraca do normy.

Zaburzenia widzenia barwnego występują znacznie częściej, niż można by się spodziewać.  Ze względu na genetyczny charakter pochodzenia choroby, obecnie nie jest możliwe całkowite jej wyleczenie. Nie oznacza to jednak, że osoby dotknięte chorobą pozostaną bez pomocy. Nowoczesna okulistyka oferuje coraz więcej możliwości i narzędzi mogących znacznie poprawić standard życia chorych. Podstawą diagnostyki i leczenia jest prawidłowa diagnoza postawiona przez doświadczonego lekarza okulistę lub optometrystę, często w ramach regularnych kontroli okulistycznych. Jest to szczególnie ważne, z uwagi na to, że daltonizm może pozostawać niezdiagnozowany przez wiele lat, a sam pacjent zazwyczaj nie jest świadomy istnienia choroby. Prawidłowa diagnoza daje szansę na usprawnienia widzenia i polepszenia codziennego funkcjonowania w życiu prywatnym, jak i zawodowym. 

Bibliografia

• Neitz, M. (2000). Molecular genetics of color vision and color vision defects. Archives of Ophthalmology, 118(5), 691. https://doi.org/10.1001/archopht.118.5.691 
• Niżankowska, M. H. (2007). Okulistyka. 
• Schwartz, S. (2010). Color Vision. In S. Schwartz, Visual Perception A Clinical Orientation (4 ed., pp. 93-129). McGraw-Hill Companies). 
• Paul L. Pease, Color Vision, w: William J. Banjamin, Borish’s Clinical Refraction, 2 edycja, Butterworth-Heinemann 2006